Αν και θεωρείται ως ένας από τους πιο βίαιους ενορχηστρωτές της Γενοκτονίας των Αρμενίων, ο Σαλίχ Ζέκι (Κουσάρκοφ) βρισκόταν, μέχρι πρότινος, κρυμμένος σε σκοτεινές γωνιές της ιστορίας.
Φως στον ρόλο που διαδραμάτισε αυτό το πρόσωπο ρίχνει ο Αρσέν Αβαγκιάν, επικεφαλής του Τμήματος Γειτονικών Χωρών στο υπουργείο Εξωτερικών της Αρμενίας, δρ Ιστορικών Επιστημών και καθηγητής στο Κρατικό Πανεπιστήμιο του Γερεβάν που μελέτησε οθωμανικά, ρωσικά και γεωργιανά αρχεία.
Ο Σαλίχ Ζέκι γεννήθηκε το 1882 στη Σαμσούντα και ήταν Κιρκάσιος (Τσερκέζος).
Ο πατέρας του μετανάστευσε στην Οθωμανική Αυτοκρατορία το 1864, με το μεγάλο μεταναστευτικό κύμα των Κιρκάσιων που προέρχονταν από το Κουμπάν του βόρειου Καυκάσου. Αρμενικές πηγές αλλά και μαρτυρίες που συνδέονται με την περίοδο της Γενοκτονίας των Αρμενίων αναφέρονται σε αυτόν ως το «Τέρας, ο Ζέκι». Αρχικά είχε θέση στη μικρή περιφέρεια Βερεκίου (Έβερεκ), στην Καισάρεια της Καππαδοκίας και στη συνέχεια έγινε κυβερνήτης στο Ντέιρ εζ Ζορ όπου βρισκόταν και το μεγαλύτερο στρατόπεδο συγκέντρωσης.
Διάφορες πηγές αναφέρουν πως ο Σάλιχ Ζέκι ενορχήστρωσε την εξόντωση σχεδόν 200.000 Αρμενίων.
Δυστυχώς οι πληροφορίες για τη ζωή του πριν και μετά τη Γενοκτονία των Αρμενίων είναι ελάχιστες. «Όταν κοιτάμε τις πηγές, φαίνεται ότι εμφανίστηκε το 1915 και εξαφανίστηκε μετά το 1916» δήλωσε ο δρ Αβαγκιάν στο Armenpress. Παρόλο που ο Αβαγκιάν βρήκε πληροφορίες για τον Ζέκι σε οθωμανικές, ρωσικές και γεωργιανές πηγές, τα οθωμανικά αρχεία είχαν σχεδόν 210 αξιωματούχους με το ίδιο όνομα που κατείχαν κάποιο αξίωμα εκείνη την περίοδο, γεγονός που προκαλεί σύγχυση στους ερευνητές.
Το βιβλίο «Karanlıkta Kalmış Bir Eylemci: İttihatçı Komünist Salih Zeki(Kuşarkov)», από τον εκδ. οίκο Sosyal Tarih Yayınları
Το βιβ«Επειδή έχω υπηρετήσει δύο φορές ως Μόνιμος Αντιπρόσωπος της Αρμενίας στον Οργανισμό Οικονομικής Συνεργασίας του Ευξείνου Πόντου (BSEC) από το 2001 έως το 2005 και από το 2015 έως το 2019, και γιατί οι μονογραφίες μου και επιστημονικά άρθρα μου έχουν δημοσιευτεί στα τουρκικά στην Τουρκία –με άλλα λόγια είμαι αρκετά γνωστός εκεί–μου επέτρεψαν να χρησιμοποιήσω και να ερευνήσω τα οθωμανικά αρχεία» εξήγησε ο Αρμένιος αξιωματούχος. Επί έξι χρόνια ερεύνησε τα οθωμανικά αρχεία και συγκέντρωσε αρκετά αρχειακά ντοκουμέντα.
Σημαντικά στοιχεία για τον Σαλίχ Ζέκι υπάρχουν και σε ρωσικά αρχεία, αλλά και σε γεωργιανά μια και έζησε στην Τυφλίδα από το 1925 έως το 1933.
«Τούρκοι συνάδελφοί μου, ιστορικοί, μου έδωσαν στοιχεία που βρίσκονται σε αρχεία στο Αζερμπαϊτζάν. Ο Ζέκι έπαιξε σημαντικό ρόλο στην εγκαθίδρυση της σοβιετικής κυριαρχίας στο Αζερμπαϊτζάν και αυτό αποδεικνύεται από αρχειακά ντοκουμέντα. Ήταν ο αντιπρόεδρος της επιτροπής που δούλεψε για την ανάπτυξη του λατινικού αλφάβητου του Αζερμπαϊτζάν αλλά και αρχισυντάκτης του περιοδικού Azerbaijani Dai Yildiz και της εφημερίδας Yeni Fikir» πρόσθεσε.
Ήθελε να αυτοκτονήσει;
Ο Ζέκι έπαιξε σημαντικό ρόλο στην υλοποίηση της Γενοκτονίας των Αρμενίων. Τον τοποθέτησαν κυβερνήτη του Ντέιρ εζ Ζορ επειδή ήταν γνωστός για τη σκληρότητα και τη βαρβαρότητά του. Τον πρότεινε ο κυβερνήτης της Συρίας Αμπντούλ Χαλίκ Ρεντά.
«Ο Ρεντά έλεγε ότι ο προηγούμενος κυβερνήτης του Ντέιρ εζ Ζορ ήταν πολύ συμπονετικός προς τους Αρμενίους –δεν τους σκότωσε– ενώ παρείχε και καλύτερες συνθήκες για τους εκτοπισμένους Αρμενίους. Ωστόσο ο Ρεντά χρειαζόταν κάποιον που θα υλοποιούσε τα σχέδια που είχαν καταστρωθεί κατά των Αρμενίων», δήλωσε. Πολλά γεγονότα κατά την περίοδο της Γενοκτονίας των Αρμενίων συνδέονται με τον Ζέκι.
Συγκλονιστικό είναι, σύμφωνα με τον Αρμένιο αξιωματούχο, ότι ο Σάλιχ Ζέκι χρησιμοποίησε Αρμένιους που είχαν αλλαξοπιστήσει και είχαν εξισλαμιστεί στο Ισλάμ ως εργαλεία για να σκοτώσει περισσότερους Αρμένιους.
«Έλεγε στους εξισλαμισμένους Αρμένιους να σκοτώσουν Αρμένιους. Να αποδείξουν την πίστη τους και να σκοτώσουν τους συμπατριώτες τους. Επίσης έπαιρνε ομάδες Τσετσένων από την περιοχή και τους χρησιμοποιούσε για να σκοτώσουν Αρμένιους. Υπάρχουν αρκετές μαρτυρίες και αναφορές επιζώντων που αναφέρονται στον Ζέκι.
Το μέλος της Οθωμανικής Εθνοσυνέλευσης Εμμανουήλ Εμμανουηλίδης λέει ότι συναντήθηκε με τον Σαλίχ και αυτός του είπε ότι μετάνιωσε που σκότωσε 60.000 Αρμενίους, που έκαψε παιδιά και πως ήθελε να αυτοκτονήσει. Το 1933, σε σύντομη βιογραφία του που γράφτηκε στη Μόσχα και ενώ περιγράφει την εξόντωση των Αρμενίων και τις μαζικές εκτοπίσεις, ο Σαλίχ Ζέκι ομολόγησε πως ”Ως κυβερνήτης φέρω την ευθύνη καθώς πήρα μέρος σε αυτήν την τρομερή ενέργεια”», είπε ο Αρμένιος διπλωμάτης.
Πώς πήρε το όνομα Κουσάρκοφ
Ο Ζέκι έφυγε από την Τουρκία το 1918. Το 1920 καταδικάστηκε σε θάνατο από τον Σουλτάνο αλλά η απόφαση έμεινε στα χαρτιά. Λίγο αργότερα έγινε κομμουνιστής και του δόθηκε το όνομα Κουσάρκοφ.
«Ο Ζέκι έγινε κομμουνιστής και αξίζει να σημειωθεί ότι συνεργάστηκε με Αρμένιους εκείνη την εποχή. Αυτός ο άνθρωπος συνεργάστηκε με Αρμένιους κομμουνιστές αφότου είχε σκοτώσει χιλιάδες Αρμένιους. Την περίοδο που ήταν κομμουνιστής, τον βοήθησε ο Αναστάς Μικογιάν», πρόσθεσε.
Διάφορες καταστάσεις συνέβαλαν ώστε να παραμείνει κρυφή η αληθινή και σκληρή ταυτότητα του Ζέκι τόσο καιρό. Ρόλο έπαιξαν και δημοσιεύματα στα αρμενικά μέσα ενημέρωσης το 1918.
«Η τουρκική ιστοριογραφία δεν αρνείται την ύπαρξη του Σαλίχ Ζέκι αλλά υπάρχει ένα πρόβλημα: Δεν υπάρχει καμία μελέτη για αυτόν στην τουρκική ιστοριογραφία. Επίσης ενδιαφέρον είναι ότι, όσοι άγγιξαν ελαφρά την περίπτωσή του, ανέφεραν λάθος το επώνυμό του, συμβάλλοντας έτσι στην εξαφάνισή του από την ιστορία», σημείωσε ο Αβαγκιάν.
Οι αρμενικές εφημερίδες έγραψαν ότι το 1918, ο Ζέκι και ο βοηθός του συνελήφθησαν και δολοφονήθηκαν από αρμενικά στρατεύματα κοντά στη Βηρυτό. Σύμφωνα με άλλες αναφορές, ο Ζέκι συνελήφθη και δολοφονήθηκε από Αρμένιους στη Συρία. Στην πραγματικότητα, τότε, ήταν στην Κωνσταντινούπολη, και στα τέλη του 1918 έφυγε για το Μπακού. Φοβόταν ότι θα φυλακιστεί για τα εγκλήματά του κατά των Αρμενίων, κάτι που συνέβη, σημειώνει ο Αρμένιος διπλωμάτης.
Ο Σαλίχ Ζέκι ήταν επίσης ένας από τους στόχους της επιχείρησης «Νέμεσις».
Αρκετοί από τους ανθρώπους που συνεργάστηκαν μαζί του γνώριζαν το αμφιλεγόμενο παρελθόν του. Όπως σημειώνει ο Αβαγκιάν, ο άνθρωπος που δολοφόνησε από επιλογή δεκάδες χιλιάδες Αρμενίους, πέθανε σε ηλικία 57 ετών, στις 3 Νοεμβρίου 1940, στη Μόσχα.
Μετάφραση: Πόπη Παπαγεωργίου, με πληροφορίες από το Armenpress.