Η πολιτισμική παρακμή και η σύνδεσή της με το φαινόμενο της υπογεννητικότητας αποτέλεσαν αντικείμενο ανάλυσης του οικονομολόγου Robin Hanson στο πρόσφατο συνέδριο NatalCon.
Σύμφωνα με τον Hanson, το κρίσιμο ερώτημα δεν είναι μόνο το γιατί οι άνθρωποι κάνουν λιγότερα παιδιά, αλλά ποια πολιτισμικά στοιχεία έχουν οδηγήσει σε αυτή τη σταδιακή μείωση της γονιμότητας. Κατά την άποψή του, αυτή η μεταβολή δεν είναι τυχαία, αλλά συνδέεται με βαθύτερους μηχανισμούς κοινωνικής και πολιτισμικής εξέλιξης που, εάν αφεθούν ανεξέλεγκτοι, ενδέχεται να οδηγήσουν τον σύγχρονο πολιτισμό σε αυτοκαταστροφικές επιλογές.
Ο Hanson επισημαίνει ότι ο πολιτισμός είναι μια από τις σημαντικότερες δυνάμεις που διαθέτει η ανθρωπότητα, προϊόν της εξελικτικής διαδικασίας και της φυσικής επιλογής. Οι άνθρωποι, κατά τον ίδιο, έχουν αναπτύξει ικανότητες πολιτισμικής εξέλιξης, ενώ τώρα φαίνεται να οδηγούνται προς μια φάση πολιτισμικής αποκέντρωσης.
Βασικό στοιχείο αυτής της πορείας είναι ο ρόλος της κοινωνικής θέσης και το πώς αυτή επηρεάζει τις επιλογές και τις συμπεριφορές των ατόμων. Ο Hanson υποστηρίζει ότι οι άνθρωποι έχουν την τάση να μιμούνται εκείνους που κατέχουν υψηλό κοινωνικό κύρος, με βασικό δείκτη στις σύγχρονες κοινωνίες το μορφωτικό επίπεδο. Αυτή η μετατόπιση της κοινωνικής αναγνώρισης από την περιουσία προς την εκπαίδευση έχει, κατά τον ίδιο, άμεσες επιπτώσεις στη γονιμότητα, καθώς οδηγεί στην καθυστέρηση ή και στην αποφυγή της τεκνοποίησης.
Η παρατήρηση αυτή ενισχύεται από τη σχετική ανάλυση του Charles Murray, ο οποίος έχει δείξει ότι από τα μέσα του 20ού αιώνα και εξής, η εκπαίδευση αναδεικνύεται ως κεντρικός παράγοντας στην επιλογή συντρόφου. Ο Hanson θεωρεί ότι, όπως και στο παρελθόν η συσσώρευση πλούτου οδήγησε σε μείωση της γονιμότητας, έτσι και η έμφαση στην εκπαίδευση σήμερα παράγει ανάλογα αποτελέσματα. Κατά συνέπεια, αν η επιλογή συντρόφου βασίζεται σε δείκτες κοινωνικής θέσης που δεν ευνοούν τη γονιμότητα, αυτό ενδέχεται να οδηγήσει σε πολιτισμική στασιμότητα ή ακόμη και παρακμή.
Μια επιπλέον διάκριση που προτείνει ο Hanson αφορά τους μικροπολιτισμούς και τους μακροπολιτισμούς. Οι πρώτοι εντοπίζονται κυρίως σε αγροτικές και τοπικές κοινωνίες, ενώ οι δεύτεροι συνδέονται με τις μεγάλες δομές των εθνών-κρατών και των υπερεθνικών σχηματισμών. Ο Hanson θεωρεί ότι οι μακροπολιτισμοί είναι περισσότερο επιρρεπείς σε φαινόμενα αποκέντρωσης και πολιτισμικής ομογενοποίησης, όπως αυτό που αποκαλεί «παγκόσμια μονοκουλτούρα ελίτ».
Αντίστοιχες ανησυχίες είχε εκφράσει και ο Bernd Widdig, ο οποίος περιέγραψε την «μαζικοποίηση» ως φαινόμενο που προκαλεί απώλεια πολιτισμικής ιδιαιτερότητας και αξίας, ιδιαίτερα σε περιόδους οικονομικής αποσταθεροποίησης όπως ο υπερπληθωρισμός της Βαϊμάρης. Ο Widdig εντόπισε ότι η μεσαία τάξη, υπό συνθήκες οικονομικής πίεσης, βιώνει απώλεια κοινωνικής ταυτότητας, αλλά και ρευστοποίηση των παραδοσιακών έμφυλων ρόλων. Η οικονομική ανάγκη οδηγεί τόσο τους άνδρες όσο και τις γυναίκες να προσανατολίζονται στην αγορά εργασίας με όρους ισότητας, προκαλώντας διάβρωση του παραδοσιακού καταμερισμού φύλου και των δομών που σχετίζονται με την οικογενειακή οργάνωση.
Ο Hanson συνδέει αυτά τα φαινόμενα με την έννοια της «προλεταριοποίησης», όπως την ανέλυσε ο Josef Pieper, όπου οι άνθρωποι απογυμνώνονται από πολιτισμικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά και εντάσσονται πλήρως στην οικονομική μηχανή. Στην περίπτωση της υπογεννητικότητας, αυτό σημαίνει ότι η απόφαση για τεκνοποίηση απομακρύνεται όλο και περισσότερο από τα πολιτισμικά πρότυπα και συνδέεται άμεσα με τις πιέσεις της οικονομίας και της κοινωνικής κινητικότητας.
Σε βιολογικό επίπεδο, ο Hanson θεωρεί ότι η μείωση της γονιμότητας είναι φυσική αντίδραση σε έναν κόσμο με λιγότερους κινδύνους και περισσότερους πόρους. Όσο λιγότερες είναι οι εξωτερικές απειλές, τόσο μειώνεται η πίεση για αναπαραγωγή, με αποτέλεσμα οι άνθρωποι να επιλέγουν διαφορετικούς τρόπους ζωής. Υποστηρίζει ότι σε περιόδους ειρήνης, σταθερότητας και ευημερίας, οι βιολογικές και πολιτισμικές πιέσεις για τεκνοποίηση μειώνονται, οδηγώντας σε νέα μοντέλα κοινωνικής συμπεριφοράς.
Σε αυτό το πλαίσιο, η ανθρωπότητα οδεύει προς μια «κουλτούρα συλλεκτών», όπου κυριαρχούν η ατομική ελευθερία, η κινητικότητα, η δημοκρατία, αλλά και η τεμπελιά, η παρακμή και η απομάκρυνση από τη θρησκεία, την οικογένεια και τον πόλεμο. Ο Hanson αποδίδει αυτή τη μετάβαση στο γεγονός ότι οι μηχανισμοί φυσικής επιλογής έχουν ατονήσει ή ανασταλεί, με αποτέλεσμα να μεταβάλλεται ο ίδιος ο πολιτισμικός χαρακτήρας της ανθρωπότητας.
Η ερμηνεία του Hanson έρχεται, ωστόσο, σε αντίθεση με το μεθοδολογικό σχήμα του οικονομολόγου Ludwig von Mises, ο οποίος διαχώρισε ρητά τον εξωτερικό φυσικό κόσμο από τον εσωτερικό κόσμο της σκέψης και της ανθρώπινης δράσης. Κατά τον Mises, ο πολιτισμός και οι αποφάσεις που τον διαμορφώνουν είναι αποτέλεσμα συνειδητής, σκόπιμης ανθρώπινης δράσης και όχι απλώς αντανακλάσεις βιολογικών διεργασιών. Από αυτή την οπτική, η υπογεννητικότητα δεν μπορεί να ερμηνευτεί μόνο βάσει υλιστικών ή εξελικτικών παραγόντων, αλλά απαιτεί εξέταση των αξιών, των στόχων και των κοινωνικών επιλογών που διαμορφώνουν τα ανθρώπινα ζεύγη και τις κοινότητες.
Η οικονομική θεωρία του Mises τονίζει ότι οι πολιτισμικές επενδύσεις, όπως η δημιουργία οικογένειας και η ανατροφή παιδιών, είναι μακροπρόθεσμες και δεν επηρεάζονται άμεσα από βραχυπρόθεσμους οικονομικούς κύκλους. Ωστόσο, όταν εξωτερικές δυνάμεις, όπως ο πληθωρισμός και η νομισματική πολιτική, επιβάλλονται οριζόντια, μπορούν να οδηγήσουν σε «μαζικοποίηση» των συμπεριφορών, με συνέπειες στη συλλογική στάση απέναντι στη γονιμότητα και την πολιτισμική συνέχεια.
Το τελικό συμπέρασμα που προκύπτει από τη σύγκριση των δύο αυτών προσεγγίσεων είναι ότι η γονιμότητα και η πολιτισμική πορεία της ανθρωπότητας εξαρτώνται τόσο από υλικούς όσο και από άυλους παράγοντες. Η απουσία συντονισμένων αξιών και η αποσύνδεση της ανθρώπινης δράσης από το πολιτισμικό της υπόβαθρο ενδέχεται να επιταχύνουν τάσεις παρακμής, ενώ η ενίσχυση της πολιτισμικής συνείδησης και της σκόπιμης κοινωνικής δράσης μπορεί να αποτελέσει το αντίβαρο.
newsprime