Με τον θάνατο του Πάπα Φραγκίσκου κλείνει ένα καθοριστικό κεφάλαιο στην ιστορία της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας.
Ο εκλιπών Ποντίφικας υπήρξε ηγετική φυσιογνωμία με έντονη κοινωνική και πολιτική διάσταση, προκαλώντας συζητήσεις και ενίοτε αντιδράσεις, τόσο εντός όσο και εκτός Εκκλησίας. Η προσοχή στρέφεται πλέον στο Κονκλάβιο και στο κατά πόσον ο διάδοχός του θα συνεχίσει τη ριζοσπαστική πορεία μεταρρυθμίσεων που εκείνος χάραξε.
Ο Πάπας Φραγκίσκος, γεννημένος Χόρχε Μάριο Μπεργκόλιο, ήταν ο πρώτος Ιησουίτης και ο πρώτος Λατινοαμερικανός Πάπας. Ανέκαθεν τόνιζε την πνευματική του ταύτιση με την παράδοση των Ιησουιτών και τον ιδρυτή τους, Ιγνάτιο Λογιόλα. Όπως είχε δηλώσει χαρακτηριστικά: «Αισθάνομαι Ιησουίτης και σκέφτομαι ως Ιησουίτης» (Le Point, τ. 2666, 7/9/2023).
Η πορεία του στο Τάγμα των Ιησουιτών ξεκίνησε το 1958, και μόλις 15 χρόνια αργότερα αναδείχθηκε ηγέτης του τάγματος στην Αργεντινή, σε μια περίοδο πολιτικών και κοινωνικών αναταραχών. Η επιρροή της Θεολογίας της Απελευθέρωσης, ενός ρεύματος που συνέδεσε τον χριστιανισμό με κοινωνικές και επαναστατικές ιδέες, υπήρξε καθοριστική στην εξέλιξή του.
Η Θεολογία της Απελευθέρωσης, με βασικό μήνυμα την «προτίμηση υπέρ των φτωχών», συνδύασε το Ευαγγέλιο με ριζοσπαστικές μαρξιστικές θεωρίες. Παρά τις διαφωνίες που προκάλεσε στους κόλπους της Καθολικής Εκκλησίας, ειδικά κατά τη δεκαετία του 1980, σταδιακά ενσωματώθηκε στη θεολογική σκέψη του Βατικανού. Ο Πάπας Φραγκίσκος παρέμεινε πιστός σε αυτή τη θεώρηση, ακόμα και όταν οι πολιτικές εκφράσεις της – όπως το καθεστώς των Σαντινίστας στη Νικαράγουα – κατέληξαν σε αυταρχικές μορφές εξουσίας.
Η υποστήριξή του σε πρόσωπα-σύμβολα της Θεολογίας της Απελευθέρωσης ήταν ενδεικτική: το 2019 αποκατέστησε τα ιερατικά καθήκοντα του Ερνέστο Καρντενάλ, πρώην υπουργού των Σαντινίστας, ενώ το 2018 τίμησε δημόσια τον πατέρα της Θεολογίας, Γκουστάβο Γκουτιέρες. Επιπλέον, προχώρησε στην αγιοποίηση του Βραζιλιάνου Αρχιεπισκόπου Χέλντερ Καμάρα, ο οποίος είχε ταχθεί υπέρ των κοινωνικών αγώνων των καταπιεσμένων.
Η ιδεολογική κληρονομιά του Πάπα Φραγκίσκου εκφράστηκε μέσα από τις κοινωνικές του παρεμβάσεις – για τους φτωχούς, τους μετανάστες, την κλιματική κρίση, αλλά και για τη θέση των γυναικών και των ομοφυλοφίλων στην Εκκλησία. Οι πρωτοβουλίες του επαινέθηκαν από πολιτικούς της αριστεράς, όπως ο Φρανσουά Ολάντ και ο Ζαν Λυκ Μελανσόν, ενώ δεν έλειψαν και οι θετικές αναφορές από ετερόκλητους φορείς, όπως η Ιταλική Τεκτονική Στοά.
Ωστόσο, το μεταρρυθμιστικό του πρόγραμμα δεν έμεινε χωρίς αντιδράσεις. Για να προωθήσει και να υλοποιήσει τις μεταρρυθμίσεις του ο Πάπας Φραγκίσκος, τον Οκτώβριο του 2023, συνεκάλεσε Συνέλευση (Σύνοδο την ονόμασε), στην οποία συμμετέσχον περίπου 400 σύνεδροι, Επίσκοποι και λαϊκοί – άνδρες και γυναίκες -, προερχόμενοι από όλο τον κόσμο. Κατά τη Συνέλευση αυτή υπήρξαν αντιδράσεις στα σχέδια του αποθανόντος Πάπα. Πέντε καρδινάλιοι έθεσαν το ερώτημα για την ευλογία των ομόφυλων ζευγαριών: «Είναι δυνατό ένας ιερέας να ευλογήσει ομόφυλα ζευγάρια, έχοντας υπόψη του ότι θα δώσει την εντύπωση πως η ομοφυλοφιλία δεν είναι αντίθετη προς τον Νόμο του Θεού;». (Εφ. «Λε Φιγκαρό», 4/10/2023, σελ. 9.)
Στο θέμα αυτό ο Πάπας βρήκε ισχυρή αντίσταση και το προχώρησε, τον Δεκέμβριο του 2023, μόνος του, αφού δεν υπήρξε συναίνεση. Απόλυτη διαφωνία για την ευλογία των ομοφυλόφιλων ζευγαριών εξέφρασε ο Αφρικανός καρδινάλιος Σαρά. Η δήλωσή του ήταν ιδιαίτερα αυστηρή: «Πρέπει να θυμίσουμε στη Δύση πως ο άνδρας χωρίς τη γυναίκα είναι ένα τίποτα, πως η γυναίκα χωρίς τον άνδρα είναι ένα τίποτα και οι δύο είναι ένα τίποτα, χωρίς παιδιά. Είναι αδύνατο η Αφρικανική Εκκλησία να δεχθεί απάνθρωπες ιδεολογίες, προωθούμενες από την αποχριστιανισμένη και παρακμιακή Δύση». Η δήλωση του Πάπα πως η ευλογία στα ομόφυλα ζευγάρια θα είναι άτυπη και δεν θα έχει μυσταγωγικό χαρακτήρα δεν έπεισε.
Επί πλέον ο αποθανών Πάπας κατηγορήθηκε ότι με τους χειρισμούς του στη Συνέλευση θέλησε να εγκριθούν τα θέματα που τον ενδιέφεραν, αγνοώντας τους κανόνες των έντιμων διαδικασιών. Ο καρδινάλιος Μύλερ χαρακτηριστικά αποκάλυψε ότι η Συνέλευση χρησιμοποιήθηκε έτσι ώστε να αποδεχθεί μια λανθασμένη διδασκαλία, όπως είναι αυτή για την ευλογία των ομοφυλόφιλων ζευγαριών.
Ο καρδινάλιος Στανισλάβ Γκαντέσκι από την πλευρά του δήλωσε ότι ενδεικτικό του εκ μέρους του Πάπα χειρισμού της Συνέλευσης ήταν πως κάποιοι από τους μετασχόντες, σύμφωνοι με τις απόψεις του Πάπα, μίλησαν τρεις και τέσσερις φορές, ενώ ο ίδιος, «περιέργως», δεν μίλησε ούτε μία. (Από «Riposte Catholique», 14 Νοεμβρίου 2023.)
Οι εκκρεμότητες που θα πρέπει να επιλύσει ο νέος Πάπας δεν είναι μόνο αυτές που άφησε η συνέλευση του 2023. Είναι επίσης τα οικονομικά του Βατικανού και η διαφθορά σε κύκλους της Τράπεζάς του, αλλά και περιφερειακά, όπως στην Ελλάδα. Είναι τα σοβαρά ηθικά ζητήματα, που αποκαλύφθηκαν τα πρόσφατα χρόνια, με αποκορύφωμα τα όσα συνέβησαν με τον γνωστό ανθρωπιστή αββά Πιέρ. Είναι επίσης η συνοδικότητα και οι χαώδεις διαφορές στις αντιλήψεις μεταξύ Ευρώπης και Αφρικής – Ασίας.
Το μέλλον της Καθολικής Εκκλησίας, σε μια εποχή κοινωνικών αλλαγών και εσωτερικών προκλήσεων, παραμένει αβέβαιο – όπως και η κατεύθυνση που θα επιλέξει ο επόμενος Πάπας.