Η Ημέρα του «Όχι» της Ελλάδας και η ισραηλινή αρχή του Ein Brera («אין ברירה» – «καμία εναλλακτική») δείχνουν πώς επιβιώνουν τα μικρά έθνη: μετατρέποντας την αντίσταση σε στρατηγική, τη δύναμη σε ειρήνη και τις συμμαχίες σε ασφάλεια.
Γράφει ο Σάι Γκαλ, Times of Israel
Η 28η Οκτωβρίου δεν είναι απλώς μια ημερομηνία στην ελληνική ιστορία — είναι μια απόφαση που ανανεώνεται κάθε χρόνο. Μια υπενθύμιση ότι η αξιοπρέπεια δεν διαπραγματεύεται, ότι η κυριαρχία δεν αποτελεί νόμισμα συναλλαγής και ότι η λέξη «Όχι» μπορεί να είναι στρατηγικό όπλο, όταν στηρίζεται στην ετοιμότητα και σε μια κουλτούρα που θεωρεί την ελευθερία υπέρτερη της ευκολίας.
Η δύναμη αυτού του «Όχι» — του ΟΧΙ — αντηχεί ακόμη πέρα από τα βουνά της Πίνδου. Αντηχεί στο ισραηλινό πολιτισμικό δόγμα Ein Brera — την άρνηση να ζεις στο έλεος κάποιου άλλου — και στη βαθιά συνειδητοποιημένη αλήθεια ότι η ειρήνη δεν οικοδομείται με τον κατευνασμό της ισχύος, αλλά διαμορφώνοντας τις επιλογές του αντιπάλου.
Η ιστορική αφετηρία είναι σαφής. Τα ξημερώματα της 28ης Οκτωβρίου 1940, ο Ιταλός πρέσβης Εμανουέλε Γκράτσι παρέδωσε το τελεσίγραφο του Μουσολίνι στον πρωθυπουργό Ιωάννη Μεταξά: να επιτρέψει τη διέλευση των δυνάμεων του Άξονα από «στρατηγικά σημεία» της Ελλάδας ή να δεχθεί εισβολή. Ο Μεταξάς απάντησε στη γλώσσα της διπλωματίας, στα γαλλικά — «Alors, c’est la guerre» («Λοιπόν, έχουμε πόλεμο») — λόγια που ο ελληνικός λαός μετέφρασε σε μία μόνο συλλαβή αντίστασης που έγινε εθνική λειτουργία: «Όχι». Μέσα σε λίγες ώρες, οι ιταλικές φάλαγγες εισέβαλαν από την Αλβανία — και ο Ελληνικός Στρατός τις απώθησε πίσω από τα σύνορα, στην πρώτη ήττα του Άξονα στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Δεν ήταν ξέσπασμα ρομαντικού ηρωισμού, αλλά πράξη ψύχραιμης κρατικής στρατηγικής: η απόφαση να αντιμετωπιστεί ο εξαναγκασμός με βούληση και άμεση κινητοποίηση.
Όταν οι μεγάλες δυνάμεις θέτουν τους όρους, τα αληθινά έθνη θέτουν τους δικούς τους
Αν η Ημέρα του Όχι μοιάζει εγγενές στοιχείο της ελληνικής ψυχής, είναι γιατί ριζώνει βαθιά σε παλαιότερα πρότυπα. Ελευθερία ή Θάνατος — το σύνθημα του 1821 — διαμόρφωσε ένα ελληνικό ήθος που συνδυάζει φρόνηση με φιλότιμο: σοφία ενωμένη με τιμή, δύναμη ενωμένη με ευθύνη. Από τον Αγώνα της Ανεξαρτησίας έως τη δοκιμασία του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, η Ελλάδα έμαθε έναν κανόνα: όταν οι μεγάλες δυνάμεις θέτουν τους όρους, τα αληθινά έθνη θέτουν τους δικούς τους — και πληρώνουν το τίμημα με πειθαρχία και αξιοπρέπεια.
Το ισραηλινό παράλληλο δεν είναι απλή μεταφορά· είναι συγγένεια στρατηγικού χαρακτήρα. Η ανακήρυξη της ανεξαρτησίας του Ισραήλ στις 14 Μαΐου 1948, ενόψει επικείμενης περιφερειακής εισβολής, υπήρξε πράξη ηγεσίας κομμένη από το ίδιο ύφασμα με το ελληνικό «Όχι»: όχι θεατρική, αλλά υπεύθυνη — μια επιλογή επιβίωσης που όρισε την πορεία ενός έθνους. Δεκαεννέα χρόνια αργότερα, το προληπτικό πλήγμα του Ισραήλ στον Πόλεμο των Έξι Ημερών δεν ήταν έκφραση μέθης ισχύος, αλλά ο ψυχρός υπολογισμός ενός μικρού κράτους που συμπυκνώνει τον κίνδυνο στον χρόνο για να αποφύγει την καταστροφή. Για γενιές ολόκληρες, οι Ισραηλινοί αποκαλούν αυτή τη στάση Ein Brera — «δεν υπάρχει εναλλακτική» — μια αρχή βαθιά ενσωματωμένη στη στρατηγική τους σκέψη.
Τι κάνουν τα έθνη με μια τέτοια «δοξασία της άρνησης» όταν καθίσει η σκόνη; Τόσο οι Έλληνες όσο και οι Ισραηλινοί την ενσωμάτωσαν θεσμικά — στη στρατηγική τους και στη δομή των ενόπλων δυνάμεών τους. Η στρατηγική του IDF στηρίζεται στην αποτροπή, την έγκαιρη προειδοποίηση και την αποφασιστική δράση, οργανώνοντας μια πολυμέτωπη άμυνα για μια εποχή πυραύλων, πληρεξουσίων και κυβερνοεπιθέσεων. Η Ελλάδα, αντίστοιχα, έχει μεταφράσει το ήθος του Όχι σε έναν εκσυγχρονισμένο επιχειρησιακό σχεδιασμό. Και στις δύο περιπτώσεις, το «Όχι» έγινε σύστημα.
Οδηγός για τα μικρά έθνη που ζουν στα σύνορα των αυτοκρατοριών, για να διατηρούν την αυτονομία τους χωρίς να παρασύρονται στον μηδενισμό.
Το να λες «Όχι στην ισχύ» δεν σημαίνει να υμνείς την άρνηση. Ο Αλμπέρ Καμύ, στον Επαναστατημένο Άνθρωπο, μας θυμίζει ότι το «Όχι» του επαναστάτη δεν είναι πράξη καταστροφής αλλά υπεράσπισης του νοήματος — μια άρνηση που συνεπάγεται ένα «Ναι» σε κάτι ανώτερο: στον νόμο, στην αξιοπρέπεια, στη ζωή. Αν δεις την Ημέρα του Όχι μέσα από αυτό το πρίσμα, δεν αντικρίζεις μια έκρηξη αντίστασης, αλλά ένα ηθικό και στρατηγικό πρότυπο: έναν οδηγό για τα μικρά έθνη που ζουν στα σύνορα των αυτοκρατοριών, για να διατηρούν την αυτονομία τους χωρίς να παρασύρονται στον μηδενισμό. Το ίδιο πρότυπο εξηγεί και την ισραηλινή αυτοσυγκράτηση όταν μπορεί, και την αποφασιστικότητα όταν πρέπει.
Η προϋπόθεση της ειρήνης δεν είναι συναίσθημα· είναι δομή κινήτρων. Ο Τόμας Σέλλινγκ το αποκάλεσε «διπλωματία της βίας»: τη διαμόρφωση των επιλογών του αντιπάλου έτσι ώστε η συμμόρφωση να είναι προτιμότερη από την πρόκληση. Η βιώσιμη ειρήνη στηρίζεται στην αξιόπιστη ισχύ, στη βούληση να χρησιμοποιηθεί όταν απαιτείται, και στην σταθερή προσφορά μιας καλύτερης επιλογής. Γι’ αυτό και οι διαπραγματεύσεις του Καμπ Ντέιβιντ το 1978 οδήγησαν στη Συνθήκη Ειρήνης Ισραήλ–Αιγύπτου: οι στρατιωτικές πραγματικότητες κατέστησαν σαφές ότι η εναλλακτική στην ειρήνη —ένας ακόμη πόλεμος— θα ήταν καταστροφική, ενώ η συμφωνία προσέφερε πλήρη αποχώρηση από το Σινά και εξομάλυνση σχέσεων. Η θεωρία της αποτροπής συχνά παρερμηνεύεται ως επιθετικότητα· στην πραγματικότητα, είναι μια γλώσσα ορίων που καθιστούν τον συμβιβασμό λογικό.
Η αυτοάμυνα δεν είναι επιθετικότητα· η αποτροπή δεν είναι ντροπή. Η οικοδόμηση ισχύος, η θέληση να χρησιμοποιηθεί και η χρήση της όταν δεν υπάρχει άλλη επιλογή δεν αποτελούν απειλή για την ειρήνη — είναι η βάση της.
Οι προκλήσεις της εποχής μας δεν είναι αφηρημένες — δοκιμάζουν τη δύναμη και τη βούληση των εθνών. Για την Ελλάδα και την Κύπρο, το δόγμα της «Γαλάζιας Πατρίδας» της Τουρκίας, οι παραβιάσεις στο Αιγαίο και η συνεχιζόμενη κατοχή του ενός τρίτου της Κύπρου αποτελούν καθημερινή απόδειξη ότι το δίκαιο χωρίς ισχύ είναι απλή υπόδειξη. Μέσα σε αυτή την πραγματικότητα, το κοινό δόγμα «Poseidon’s Wrath» («Η Οργή του Ποσειδώνα») που υιοθέτησαν Ισραήλ, Ελλάδα και Κύπρος, συνοψίζει μία αρχή: αν το όραμα του ψηφίσματος 541 του ΟΗΕ, για την επανένωση της Κύπρου υπό τη νόμιμη κυριαρχία της, δεν μπορεί να επιτευχθεί ειρηνικά, δεν θα επιτραπεί να επιβληθεί δια της βίας.
Για το Ισραήλ ισχύει ο ίδιος νόμος της επιβίωσης. Η αυτοάμυνα δεν είναι επιθετικότητα· η αποτροπή δεν είναι ντροπή. Η οικοδόμηση ισχύος, η θέληση να χρησιμοποιηθεί και η χρήση της όταν δεν υπάρχει άλλη επιλογή δεν αποτελούν απειλή για την ειρήνη — είναι η βάση της. Αυτό που ίσχυε σε κάθε προηγούμενο πόλεμο, θα ισχύει σε κάθε μελλοντική σύγκρουση: η ειρήνη διαρκεί μόνο όταν πίσω της στέκει δύναμη.
Μαζί, αυτά τα τρία έθνη —Ελλάδα, Ισραήλ, Κύπρος— αντιπροσωπεύουν το πρότυπο του «κυρίαρχου κράτους στα σύνορα» (Sovereign Edge State): χωρών που βρίσκονται πάνω στα ρήγματα της διεθνούς τάξης, απορροφούν απειλές, αποτρέπουν την επιθετικότητα και παραμένουν προσηλωμένες σε έναν ανοιχτό, κανόνων-βασισμένο κόσμο. Η γεωγραφία τους τις καθιστά εκτεθειμένες· η πειθαρχία τους τις καθιστά αναγκαίες.
Η 28η Οκτωβρίου δεν είναι απλώς μια ελληνική εορτή — είναι μάθημα υπεύθυνου θάρρους.
Τι πρέπει να διδαχθεί ο κόσμος από την ελληνική 28η Οκτωβρίου και το ισραηλινό Ein Brera;
Ότι ειρήνη χωρίς αποτρεπτική ισχύ είναι ψευδαίσθηση. Η αποτροπή, όχι ο κατευνασμός, συντηρεί τη σταθερότητα. Οι πιο δύσκολες αποφάσεις των εθνών δεν λαμβάνονται για τα πρωτοσέλιδα, αλλά για τις γενιές — να πράξουν ή να αντέξουν, πάντοτε από θέση αδιαμφισβήτητης δύναμης.
Το ελληνικό «Όχι» και το ισραηλινό Ein Brera δεν είναι άρνηση της διπλωματίας· είναι το ηθικό της θεμέλιο. Το να λες «Όχι» στον εξαναγκασμό είναι μόνο το μισό της ηγεσίας· το άλλο μισό είναι το θάρρος να οικοδομήσεις το μέλλον πάνω στη δύναμη, στις συμμαχίες και στην εμπιστοσύνη.
Γι’ αυτό η 28η Οκτωβρίου δεν είναι απλώς μια ελληνική εορτή — είναι μάθημα υπεύθυνου θάρρους. Ο ελεύθερος κόσμος οφείλει να επιλέξει για τα παιδιά του, όχι για τη στιγμή: να οικοδομήσει ισχύ που αποτρέπει, συνεργασίες που αντέχουν και το ηθικό σθένος να λέει «Όχι» όταν πρέπει — ώστε να μπορεί να λέει «Ναι» όταν έχει σημασία.