Την ώρα που η Ευρώπη ανησυχεί για την ασφάλεια των ανατολικών της συνόρων λόγω του φόβου μιας πιθανής ρωσικής επίθεσης και σχεδιάζει να μετατρέψει συνοριακές ζώνες σε έλη και βάλτους ώστε να εμποδίσει την προέλαση αρμάτων, μια άλλη εισβολή — αθόρυβη αλλά υπαρκτή — εκτυλίσσεται ήδη.
Πρόκειται για τη μαζική διέλευση μεταναστών από την Αφρική και τη Μέση Ανατολή μέσα από τα «τρύπια» σύνορα της Ευρώπης, η οποία απειλεί να προκαλέσει κοινωνική ένταση, πολιτικό χάος και ανθρωπιστική κρίση που μπορεί να τινάξει στον αέρα το ευρωπαϊκό οικοδόμημα.
Η εικόνα είναι αντιφατική: την ώρα που συζητούνται «βάλτοι» για τα τανκς, οι πύλες μένουν ανοιχτές για τις ανεξέλεγκτες ροές ανθρώπων που συχνά φτάνουν στα όρια της απόγνωσης. Και μπροστά σε αυτό το διπλό σκηνικό, η Ευρώπη παραμένει διχασμένη, αμήχανη και ενίοτε παραλυμένη.
Το σχέδιο δημιουργίας τεχνητών βάλτων κατά μήκος των συνόρων με τη Ρωσία και τη Λευκορωσία, που αρχικά αντιμετωπίστηκε με ειρωνεία, συζητείται πλέον σε επίσημο επίπεδο. Η Πολωνία και η Φινλανδία βλέπουν σε αυτό μια πρόσθετη γραμμή άμυνας, ενώ η Λετονία και η Λιθουανία το έχουν εντάξει στους κρατικούς στρατιωτικούς σχεδιασμούς. Το κόστος είναι τεράστιο και η χρηματοδότηση αναζητείται από τα διαρθρωτικά ταμεία της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η «ρωσική απειλή» λειτουργεί ως καθολικό άλλοθι για δαπάνες που υπό άλλες συνθήκες δύσκολα θα εγκρίνονταν.
Η αθόρυβη εισβολή
Ενώ όμως σχεδιάζονται έλη για να σταματήσουν τα άρματα, τα ευρωπαϊκά σύνορα παραμένουν διάτρητα για τις μεταναστευτικές ροές. Το φαινόμενο έχει λάβει ξανά εκρηκτικές διαστάσεις, θυμίζοντας την κρίση του 2015. Στις ακτές της Γαλλίας, νέα θύματα βρίσκονται σχεδόν κάθε εβδομάδα σε αποτυχημένες απόπειρες διέλευσης της Μάγχης με αυτοσχέδιες βάρκες. Στη Βρετανία, η εγκατάλειψη του σχεδίου απελάσεων στη Ρουάντα θεωρήθηκε από πολλούς σήμα χαλάρωσης, ενθαρρύνοντας νέα κύματα μεταναστών. Στη Γαλλία, καταυλισμοί ξαναστήνονται παρά τις κατεδαφίσεις, ενώ οι τοπικές κοινωνίες βρίσκονται στα όρια.
Η Ελλάδα γνωρίζει πολύ καλά το βάρος αυτών των εξελίξεων. Ο Έβρος παραμένει βασικό πέρασμα, παρά την ενίσχυση του φράχτη και την αυξημένη επιτήρηση. Το Αιγαίο συνεχίζει να αποτελεί τη βασική πύλη εισόδου, με τις ροές να αυξάνονται εκ νέου τους τελευταίους μήνες. Οι εικόνες ναυαγίων επαναλαμβάνονται, αναδεικνύοντας τόσο τον κίνδυνο για ανθρώπινες ζωές όσο και την αδυναμία μιας συντονισμένης ευρωπαϊκής πολιτικής.
Η Ελλάδα, από την κρίση του 2015 μέχρι σήμερα, βρίσκεται στην πρώτη γραμμή μιας μάχης που δεν είναι μόνο ανθρωπιστική αλλά και γεωπολιτική. Η Τουρκία αξιοποιεί συστηματικά το μεταναστευτικό ως μοχλό πίεσης, άλλοτε ανοίγοντας κι άλλοτε κλείνοντας τις «πύλες» της, ανάλογα με τις διαπραγματευτικές της ανάγκες. Η εμπειρία του Μαρτίου 2020 στον Έβρο παραμένει νωπή, δείχνοντας πώς η μεταναστευτική ροή μπορεί να μετατραπεί σε όπλο υβριδικού πολέμου.
Μια Ευρώπη σε κρίση ταυτότητας
Το μεταναστευτικό ζήτημα δεν είναι πια μόνο πρόβλημα φύλαξης συνόρων ή διαχείρισης προσφύγων. Αποκαλύπτει μια βαθύτερη κρίση ταυτότητας της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η οποία αδυνατεί να συνδυάσει την αρχή της αλληλεγγύης με την ανάγκη προστασίας των κοινωνιών της. Από τη μια, οι κυβερνήσεις υπόσχονται ανθρωπισμό· από την άλλη, οι κοινωνίες αισθάνονται ότι απειλείται η ασφάλεια, η συνοχή και το μέλλον τους.
Έτσι η Ευρώπη εμφανίζεται να βαδίζει σε δύο παράλληλους δρόμους: επενδύει δισεκατομμύρια σε φράγματα, βάλτους και στρατιωτικά σχέδια για να προστατευθεί από μια ενδεχόμενη ρωσική απειλή, ενώ την ίδια στιγμή παρακολουθεί αμήχανα τις ροές χιλιάδων μεταναστών να εισέρχονται από ξηρά και θάλασσα. Η αντίφαση αυτή δεν είναι απλώς πολιτική· είναι υπαρξιακή. Διότι καμία ένωση δεν μπορεί να αντέξει χωρίς σταθερά σύνορα, χωρίς σαφή πολιτική βούληση και χωρίς σεβασμό στις ίδιες της τις κοινωνίες.