Σε μια περίοδο αυξανόμενων γεωπολιτικών προκλήσεων, η Ευρωπαϊκή Ένωση επιχειρεί να παρουσιάσει ένα νέο πρόσωπο στην παγκόσμια σκακιέρα, εξαγγέλλοντας φιλόδοξα σχέδια επανεξοπλισμού και αμυντικής ενοποίησης.
Ωστόσο, πίσω από τις πομπώδεις ανακοινώσεις για δισεκατομμύρια ευρώ σε εξοπλισμούς, παραμένουν αδιευκρίνιστα τα στοιχειώδη: ποιος θα διοικεί, ποια είναι η αμυντική πολιτική, ποια η στρατηγική και, κυρίως, ποιος ο εχθρός;
Η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν είναι κράτος. Είναι μια συνεργασία κρατών χωρίς ενιαία κυβέρνηση, χωρίς κοινή εξωτερική πολιτική και πολύ περισσότερο χωρίς δομημένο στρατιωτικό δόγμα. Επομένως, η συζήτηση περί ευρωπαϊκής άμυνας δίχως τη θεμελίωση πολιτικής και στρατιωτικής αρχιτεκτονικής ισοδυναμεί με προσπάθεια ανοικοδόμησης από το ρετιρέ.
Η λογική της αμυντικής συγκρότησης ξεκινά από την πολιτική ηγεσία. Αυτή είναι που ορίζει ποιες είναι οι απειλές, ποιους σκοπούς καλούνται να υπηρετήσουν οι Ένοπλες Δυνάμεις και ποια μορφή θα λάβει η εθνική άμυνα. Από εκεί και πέρα, η στρατιωτική ηγεσία καταρτίζει τη στρατηγική και τη δομή δυνάμεων, και τέλος, προκύπτει η απαίτηση για συγκεκριμένους εξοπλισμούς. Η βιομηχανία ακολουθεί – δεν προηγείται.
Στην περίπτωση της ΕΕ, αυτή η λογική αντιστρέφεται. Η συζήτηση ξεκινά από τη βιομηχανία και τις δαπάνες, χωρίς προηγουμένως να έχει καθοριστεί ούτε καν τι συνιστά απειλή. Δεν υφίσταται ενιαία πολιτική απόφαση για την άμυνα, δεν υπάρχει κοινός προσδιορισμός στόχων ή εχθρών. Αντιθέτως, παρατηρείται διάχυτη αμηχανία και χάος στις προτεραιότητες.
Αυτό το θεσμικό κενό είχε έγκαιρα επισημάνει ο στρατηγός Μιχαήλ Κωσταράκος, όταν ανέλαβε την προεδρία της Στρατιωτικής Επιτροπής της ΕΕ. Με ένα σύνολο συγκεκριμένων, ρεαλιστικών και οικονομικά προσαρμοσμένων προτάσεων, επιχείρησε να οργανώσει την επιτελική δομή της Ένωσης. Αντιμετώπισε, όμως, την περιφρόνηση των ευρωπαϊκών γραφειοκρατικών μηχανισμών, που σήμερα “τρέχουν” για να φτιάξουν άμυνα, δίχως να γνωρίζουν προς τα πού βαδίζουν.
Αν οι προτάσεις του είχαν εφαρμοστεί, θα υπήρχε σήμερα ένας σαφής οδικός χάρτης. Σήμερα, δεν υπάρχει ούτε αυτός, ούτε πολιτική συμφωνία, ούτε δομή διοίκησης.
Από τη μια, υπάρχει μία Ύπατη Εκπρόσωπος για την εξωτερική και αμυντική πολιτική – κάτι σαν υπουργός Άμυνας της Ευρώπης, χωρίς όμως τις αρμοδιότητες και την ισχύ που απαιτεί η θέση. Από την άλλη, υπάρχει η Στρατιωτική Επιτροπή, υπό την προεδρία ενός στρατιωτικού που δεν διοικεί τίποτε πέρα από ένα γραφείο.
Τα λίγα ευρωπαϊκά στρατηγεία, όπως αυτό στον Τύρναβο, λειτουργούν με αποστολή περιορισμένης εμβέλειας, αποκλειστικά για επιχειρήσεις εκτός ΕΕ. Η ίδια η προστασία των ευρωπαϊκών συνόρων δεν υφίστατο καν ως έννοια στα ευρωπαϊκά θεσμικά κείμενα μέχρι πρόσφατα. Ο «στρατιωτικός βραχίονας» της ΕΕ δεν έχει καμία δομή διοίκησης που να επιτρέπει συνεργασία με το ΝΑΤΟ, ενώ η ανάγκη για «αποφυγή επικαλύψεων» έχει καταλήξει σε πολιτική υπεκφυγή.
Πώς να υπάρξει κοινή αμυντική πολιτική όταν οι χώρες δεν συμφωνούν ούτε στον ορισμό της απειλής; Οι βόρειες χώρες της Ευρώπης επιθυμούν συμμετοχή της Τουρκίας στην ευρωπαϊκή άμυνα, ενώ κράτη όπως η Ελλάδα διατυπώνουν σοβαρότατες επιφυλάξεις, καθώς θεωρούν την Άγκυρα κύρια στρατιωτική απειλή.
Αυτό είναι μόνο ένα παράδειγμα των αγεφύρωτων διαφορών. Υπάρχουν ασυμβίβαστες εθνικές προσεγγίσεις για τον ρόλο της άμυνας, για την ασφάλεια των εξωτερικών συνόρων, για τη σχέση με το ΝΑΤΟ, ακόμη και για τη φύση των εξοπλισμών.
Ακόμα κι αν παραμεριστούν τα στρατηγικά ζητήματα, η αμυντική συνεργασία της ΕΕ υπονομεύεται από τη βιομηχανική ασυνεννοησία. Δεν υπάρχει ούτε καν τυποποίηση στον οπλισμό. Οι ευρωπαϊκοί στρατοί χρησιμοποιούν διαφορετικά άρματα, διαφορετικά τεθωρακισμένα, διαφορετικά υποβρύχια, διαφορετικά πλοία επιφανείας και μια ποικιλία μαχητικών αεροσκαφών.
Το Eurofighter, αντί να λειτουργήσει ως ενοποιητικό σύμβολο, κατέληξε παράδειγμα προς αποφυγή. Σχεδιάστηκε με βάση τις απαιτήσεις των βιομηχανιών, όχι των στρατιωτικών επιτελείων, και απέτυχε να ανταποκριθεί στις επιχειρησιακές ανάγκες. Οι χώρες που το παρήγαγαν το εγκαταλείπουν σταδιακά – μια μικρογραφία της δυσλειτουργίας που διέπει κάθε προσπάθεια ευρωπαϊκής αμυντικής ολοκλήρωσης.
Η ευρωπαϊκή άμυνα, όπως παρουσιάζεται σήμερα, είναι μια βιτρίνα γεμάτη θορυβώδη εξαγγελία και κενό περιεχόμενο. Χωρίς ενιαία πολιτική βούληση, χωρίς συντονισμένη στρατιωτική δομή και χωρίς ξεκάθαρες στρατηγικές, η Ευρωπαϊκή Ένωση χτίζει πάνω σε κινούμενη άμμο. Εάν το ευρωπαϊκό εγχείρημα της άμυνας δεν επαναθεμελιωθεί από μηδενική βάση, με ξεκάθαρη πολιτική ηγεσία και στρατιωτική λογική, θα παραμείνει ένα ακόμα παράδειγμα ευρω-γραφειοκρατικού μεγαλείου που δεν γεννά πραγματική ισχύ.