Μία από τις πιο κρίσιμες στιγμές της πολιτικής της πορείας βιώνει αυτή την εβδομάδα η πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν, καθώς το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης καλείται να αποφασίσει αν η Κομισιόν παραβίασε τους κανόνες διαφάνειας, αποκρύπτοντας το περιεχόμενο γραπτών μηνυμάτων που αντάλλαξε με τον διευθύνοντα σύμβουλο της Pfizer, Άλμπερτ Μπουρλά.
Τα μηνύματα αυτά, που αφορούν τις παρασκηνιακές διαπραγματεύσεις για μία συμφωνία δισεκατομμυρίων ευρώ για τα εμβόλια κατά της Covid-19, βρίσκονται στο επίκεντρο του λεγόμενου «Pfizergate» και η απόφαση του δικαστηρίου αναμένεται με ιδιαίτερο ενδιαφέρον τόσο εντός όσο και εκτός των ευρωπαϊκών θεσμών.
Η Κομισιόν αρνήθηκε να δώσει στη δημοσιότητα την επίμαχη συνομιλία, επικαλούμενη ότι τα μηνύματα δεν συνιστούν επίσημα έγγραφα. Ωστόσο, ακτιβιστές, θεσμικοί παρατηρητές και οργανώσεις για τη διαφάνεια αντιτείνουν πως κάθε μέσο επικοινωνίας που εμπλέκεται στη χάραξη πολιτικής οφείλει να υπόκειται στους ίδιους κανόνες διαφάνειας. Η έκβαση της υπόθεσης δεν αφορά μόνο την πρόσβαση στα συγκεκριμένα μηνύματα, αλλά ευρύτερα τον τρόπο με τον οποίο λειτουργούν οι ανώτατοι αξιωματούχοι της Ευρωπαϊκής Ένωσης, με φόντο καταγγελίες για υπόγειες διαβουλεύσεις, αδιαφάνεια και έλλειψη λογοδοσίας.
Σύμφωνα με το Politico, η ετυμηγορία της Τετάρτης δεν αποκλείεται να έχει μακροπρόθεσμες συνέπειες στον τρόπο με τον οποίο ασκείται η εξουσία στις Βρυξέλλες. Το ζήτημα αγγίζει ευαίσθητα νεύρα, καθώς συμπίπτει με την έναρξη της δεύτερης πενταετούς θητείας της φον ντερ Λάιεν, η οποία βρίσκεται ήδη στο στόχαστρο για υπερσυγκέντρωση εξουσιών, αλλά και για υπαναχωρήσεις σε δεσμεύσεις υπέρ της πράσινης μετάβασης, την ώρα που εθνικιστικές και ευρωσκεπτικιστικές φωνές ενισχύονται σε όλη την Ευρώπη. Το δικαστήριο δεν θα αποφανθεί απλώς για τη φύση μερικών γραπτών μηνυμάτων, αλλά ουσιαστικά για το κατά πόσο η Ευρωπαϊκή Ένωση τηρεί τις ίδιες τις αρχές στις οποίες υποτίθεται ότι βασίζεται: διαφάνεια, δημοκρατικότητα και λογοδοσία.
Τα μηνύματα αυτά σχετίζονται με τη μεγαλύτερη προμήθεια εμβολίων στην ιστορία της ΕΕ, αξίας πολλών δισεκατομμυρίων ευρώ, και η υπόθεση αυτή –γνωστή πλέον ως «Pfizergate»– ενδέχεται να καθορίσει όχι μόνο τη δημόσια εικόνα της φον ντερ Λάιεν αλλά και τις αρχές διακυβέρνησης στην καρδιά της Ένωσης.
Η σημασία της υπόθεσης είναι διπλή. Από τη μία, η φον ντερ Λάιεν υπέγραψε προσωπικά τη συμφωνία, ασκώντας ρόλο πέρα από τον συνήθη θεσμικό της ρόλο. Από την άλλη, η ίδια η Επιτροπή –της οποίας ηγείται– είναι το θεσμικό όργανο που έχει την ευθύνη εφαρμογής του Ευρωπαϊκού Δικαίου, που θεμελιώνεται στις αρχές της διαφάνειας, της λογοδοσίας και της θεσμικής ακεραιότητας. Αν το δικαστήριο αποφανθεί ότι υπήρξε παράβαση των κανόνων αυτών, τότε θα έχει πληγεί η θεσμική αξιοπιστία της Επιτροπής και κατ’ επέκταση της προέδρου της.
Όπως επισημαίνει το Politico, μια ενδεχόμενη καταδικαστική απόφαση θα αποτελέσει σοβαρό πλήγμα για τη φον ντερ Λάιεν, η οποία μόλις πρόσφατα δεσμεύτηκε ότι στη δεύτερη της θητεία θα δώσει προτεραιότητα στη διαφάνεια και στην ενίσχυση της εμπιστοσύνης των πολιτών στους ευρωπαϊκούς θεσμούς. Αντί αυτών, βρίσκεται σήμερα να δίνει εξηγήσεις για μια υπόθεση που, σύμφωνα με οργανώσεις όπως η Transparency International, υπονομεύει τον θεμελιώδη κανόνα πως η χάραξη πολιτικής δεν μπορεί να γίνεται μέσα από ανεπίσημα και αδιαφανή κανάλια επικοινωνίας.
«Αυτή η απόφαση μπορεί να αποτελέσει σημείο καμπής για τη διαφάνεια στην ΕΕ», προειδοποιεί η Σάρι Χιντς, υπεύθυνη πολιτικής για την ακεραιότητα στην Transparency International. «Όταν πρόκειται για κρίσιμες αποφάσεις, ειδικά σε ζητήματα δημόσιας υγείας, η μυστικότητα πρέπει να αποφεύγεται». Το διακύβευμα δεν περιορίζεται πλέον στην πρόσβαση σε μερικά γραπτά μηνύματα, αλλά αγγίζει τον ίδιο τον πυρήνα της θεσμικής νομιμότητας και της δημοκρατικής λογοδοσίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση.
Το σκάνδαλο που απειλεί να τινάξει στον αέρα την αξιοπιστία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και προσωπικά της Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν ξεκίνησε το 2022, όταν η New York Times και ο τότε επικεφαλής του γραφείου της στις Βρυξέλλες προσέφυγαν κατά της άρνησης της Κομισιόν να δώσει στη δημοσιότητα τα γραπτά μηνύματα που αντάλλαξε η πρόεδρος της Επιτροπής με τον διευθύνοντα σύμβουλο της Pfizer, Άλμπερτ Μπουρλά. Η αποκάλυψη για την ύπαρξη των μηνυμάτων ήρθε έναν χρόνο νωρίτερα, τον Απρίλιο του 2021, όταν ο ίδιος ο Μπουρλά, σε συνέντευξή του στους Times, παραδέχθηκε πως είχε άμεση επικοινωνία με τη φον ντερ Λάιεν, η οποία, όπως είπε, «δημιούργησε βαθιά εμπιστοσύνη» και έπαιξε καταλυτικό ρόλο στο να κλείσει η συμφωνία.
Η συμφωνία που προέκυψε από αυτή την επαφή ήταν η μεγαλύτερη στην ιστορία της ΕΕ: έως και 1,8 δισεκατομμύρια δόσεις του εμβολίου Pfizer-BioNTech, με συνολικό κόστος που ξεπερνά τα δεκάδες δισεκατομμύρια ευρώ. Ο τρόπος, όμως, με τον οποίο διαπραγματεύτηκε και υπογράφηκε αυτή η συμφωνία –εκτός θεσμικών διαδικασιών, μέσω προσωπικών γραπτών μηνυμάτων– έχει ανοίξει έναν επικίνδυνο διάλογο για τα όρια της εξουσίας και τη θεσμική ακεραιότητα των ευρωπαϊκών οργάνων.
Η υπόθεση έχει πάρει πλέον νομική διάσταση, με το Δικαστήριο της ΕΕ να εξετάζει εάν η Επιτροπή παραβίασε τις υποχρεώσεις της για διαφάνεια και αν τα προσωπικά μηνύματα της προέδρου, σε ένα τόσο κρίσιμο θέμα, μπορούν να αποκρύπτονται από το κοινό. Η φον ντερ Λάιεν δεν βρίσκεται μόνο στη θέση της πολιτικά υπεύθυνης για τη συμφωνία, αλλά και θεσμικά εκτεθειμένη, ως η επικεφαλής του οργάνου που οφείλει να εφαρμόζει το Ευρωπαϊκό Δίκαιο, μέσα στο οποίο περιλαμβάνονται οι αρχές της λογοδοσίας και της διαφανούς διακυβέρνησης.
Μια καταδικαστική απόφαση θα μπορούσε να προκαλέσει σοβαρό πλήγμα στη φήμη της, ειδικά σε μια συγκυρία όπου έχει μόλις ξεκινήσει τη δεύτερη της θητεία με δημόσιες δεσμεύσεις για περισσότερη διαφάνεια και ακεραιότητα. Όπως σημειώνει η Σάρι Χιντς από την Transparency International, «όταν πρόκειται για κρίσιμες αποφάσεις, ειδικά σε θέματα δημόσιας υγείας, η μυστικότητα πρέπει να αποφεύγεται». Και σε αυτή την περίπτωση, το τίμημα της μυστικότητας μπορεί να είναι βαρύτερο από το πολιτικό κόστος: μπορεί να κλονίσει την ίδια τη θεσμική αξιοπιστία της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Μια πιθανή καταδικαστική απόφαση θα αποτελέσει σοβαρό πλήγμα για την εικόνα της, σύμφωνα με το Politico